De xuño a marzo: os esforzos socialistas para lograr o recoñecemento da “anomalía eléctrica ibérica”

Sanchez Costa

April 4, 2022

A Unión Europea abre a porta a España e Portugal para intervir temporalmente no mercado enerxético e poder aliviar a carga de consumidores e empresas

O verán pasado, o prezo da electricidade iniciaba unha escalada sen precedentes e batía máximos históricos. O aumento da demanda mundial de enerxía, particularmente do gas, ao tempo que se aceleraba a recuperación económica tralo impacto da COVID-19, provocaba que a factura eléctrica se incrementara a golpes axigantados, dado que o efecto da suba dos prezos do gas nos custos da electricidade é nove veces maior que a do CO₂ no Sistema Europeo de Dereitos Humanos (EU ETS).

Ante esta situación, o Goberno español xa instaba a Europa a repensar o mercado enerxético. En xuño, Teresa Ribera, vicepresidenta terceira e ministra para a Transición Ecolóxica, dirixíase a Frans Timmermans, vicepresidente da Comisión Europea (CE) para reiterar a necesidade de reformar o modelo do negocio da enerxía e o mercado maiorista marxinalista, no que a fixación dos prezos se fai á alza e provoca que o incremento no valor do gas dispare a factura da luz. Ademais, dificulta, que os baixos custos da enerxía procedente de fontes renovables repercutan nunha rebaixa do recibo eléctrico, a pesar de que representen o 45% do total de enerxía xerada e os combustibles fósiles só entre o 10% e o 12%.

A vicepresidenta Ribera xa apuntaba a Putin como un dos causantes da alarmante suba de prezos polo déficit de subministración de gas e o baleirado dalgúns dese depósitos dese fósil na UE e alertaba da dimensión do problema da pobreza enerxética na Unión Europea e esixía un reparto xusto dos “beneficios asociados á transformación do mix de xeración”, posto que centrais eléctricas non emisoras de CO₂, anteriores á adopción do ETS (o réxime de comercio de dereitos de emisión da Unión Europea) estaban a obter dividendos extra por aforrar un CO₂ que non emiten.

Demandas das que tamén o Grupo dos Socialistas e Demócratas se facía eco no Parlamento Europeo, pedíndolle á CE que adoptase un plan para mitigar o impacto do aumento dos prezos da enerxía. “Este é un debate fundamental e urxente. Necesitamos medidas tanto estruturais como a curto prazo. O prezo da enerxía non é un problema nacional. As regras establécense a nivel europeo, polo que as solucións a esta crise tamén deben ser europeas”, defendía a presidenta do Grupo S&D, Iratxe García Pérez.

Escasamente un mes despois, o Congreso dos Deputados aprobaba unha rebaixa do IVE da luz, que descendía do 21% ao 10%. Neses días calorosos, en Portugal, Italia ou Grecia os prezos da electricidade tamén batían récords. En España, agosto rexistraba oito máximos e remataba o mes cunha media de 105,94 euros, un 14% máis que en xullo e o triplo que o ano anterior. As causas? Ese aumento do prezo do gas, mencionado anteriormente, e o dos dereitos do CO₂.

Por aquel entón desde o meu labor parlamentario xa dirixía dúas preguntas á Comisión Europea ante a imparable subida de prezos da electricidade nunha alertaba sobre a escalada que se estaba producindo e sobre os chamados “beneficios caídos do ceo” e na outra sobre a falta de interconexións da Península Ibérica. Ademais en diferentes intervencións plenarias aludía a que a subida do prezo do gas rompera o mercado: “Atopámonos con dous niveis de prezos —fósiles e non fósiles— que están totalmente afastados. Os primeiros están disparados e os segundos son alcanzables e estables, e iso está a provocar beneficios que non son xustificables. A situación é excepcional e debemos estudar con flexibilidade as propostas dos Estados membros”.

Desde o Goberno volvían urxir unha reforma do mercado eléctrico e a resposta de Bruxelas era unha negativa á intervención no prezo da luz. A Comisión Europea alegaba que as normas do mercado enerxético eran “imprescindibles” para axustar o patrón de xeración e consumo da enerxía. Mantiña que o obxectivo destas medidas era “establecer un limiar de dor económica que axude a reducir o consumo, a mellorar a eficiencia enerxética de vivendas e electrodomésticos ou a buscar os subministradores máis baratos”. Non obstante, tal e como recolle o informe da CE sobre os prezos de enerxía de outubro de 2020, o gasto dos fogares nesta área caeu desde 2012. En España, os fogares con menos recursos destinaban o 5% dos seus ingresos a pagar a factura enerxética no ano 2010, e no 2017, o 5,3%. Para as familias cunha renda media e alta esta porcentaxe vense mantendo arredor do 4% ou o 3%.

Ademais dun mercado maioritario marxinalista, o noso país ten que facer fronte a outras dúas problemáticas en materia enerxética. Por unha banda, o baixo volume de interconexións: a conectividade co mercado europeo é do 2,8% e con países veciños, como Francia, tamén é menor ao 3%, aínda que a meta era chegar ao 10% en 2020 e ao 15% en 2030. Por outra, o mercado eléctrico minorista está copado nun 65% por tres grandes eléctricas e ningunha outra ten un peso maior ao 5%, segundo datos da Comisión Nacional dos Mercados e a Competencia (CNMC).

As interconexións eléctricas son garantía de seguridade na subministración de enerxía entre países. Permiten xerar electricidade máis barata a longo prazo, integrar as renovables no mix enerxético e, polo tanto, impulsar a descarbonización do modelo enerxético. A súa escasa presenza no noso país, xunto ao gran despregamento das enerxías renovables nel, levou á Unión Europea, tralos constantes esforzos do Goberno español, a recoñecer recentemente a España e a Portugal como unha “illa enerxética”, dándolle luz verde para intervir temporalmente no mercado enerxético e poder aliviar a carga de consumidores e empresas.

Así, este xoves ambos países lanzaban a súa primeira proposta á Comisión Europea: limitar o prezo do gas a 30 euros por megavatio hora ata o 30 de decembro de 2022. Un prezo considerado “normal” antes de invasión rusa de Ucraína. Aplicaríaselle ás centrais de ciclo combinado a gas, ás centrais de carbón e ás coxeracións do mix eléctrico. Hai que lembrar que o 45% do gas que importa a UE procede de Rusia, así como o 25% do petróleo e o 45% do carbón.

Desde o verán de maneira persistente e demostrando o valor que os socialistas lle dan ao marco europeo, o Goberno español pretendeu un acordo entre todos os países da Unión Europea para intervir, de forma conxunta, o mercado eléctrico. No Consello extraordinario de Versalles de principios de marzo os Estados Membros encargáronlle á Comisión Europea propostas para ver como abordar a subida de prezos da electricidade. Agora, tras o Consello Europeo do pasado 25 de marzo abriuse a porta a medidas temporais específicas para a Península Ibérica que pasarán por desacoplar os prezos do gas dos prezos da electricidade froito dun intenso traballo do Presidente do Goberno que ademais da súa tenacidade no conclave de líderes previamente foi recrutando aliados polas diferentes capitais europeas tras recibir en Madrid á Presidenta da Comisión Europea Ursula Von der Leyen.

Medidas para frear os prezos da electricidade: os meses clave

O 14 de setembro o Consello de Ministros aprobaba un Real Decreto-lei para rebaixar o prezo da electricidade. Entre as actuacións anunciadas, beneficiosas para os consumidores, as pemes, o tecido industrial, o medio ambiente e os territorios produtores, destacaban:

  • Rebaixar o Imposto Especial da Electricidade ao 0,5% e suspender ata finais de ano o Imposto sobre o Valor de Produción de Enerxía Eléctrica, que grava cun 7% á xeración
  • Aumentar en 900 millóns de euros a achega da recadación das poxas de CO₂ destinada a cubrir custos do sistema eléctrico ata os 2.000 millóns durante o exercicio.
  • Minorar temporalmente os ingresos extraordinarios que provoca a elevada cotización do gas nalgunhas centrais eléctricas.
  • Incrementar a protección dos consumidores vulnerables, as familias e as pemes, establecendo unha subministración mínima vital que prohibe o corte do servizo por falta de pagamento aos beneficiarios do Bono Social Eléctrico durante seis meses adicionais ao catro xa existentes.
  • Crear un novo mecanismo para fomentar a contratación de electricidade a prazos, que beneficiará especialmente ao tecido industrial.

Tralas medidas tomadas polo Goberno español, a Comisión Europea decidía adoptar unha batería de medidas para afrontar a suba dos prezos da enerxía un mes despois, o 13 de outubro. As medidas a poñer en marcha de forma inmediata tiñan como destinatarios aos consumidores máis vulnerables e ás empresas. Entre elas atopábase o apoio de emerxencia a fogares en situación de pobreza enerxética con vales ou pagos parciais de facturas, que se poden financiar co réxime de comercio de dereitos de emisión da UE, ou as axudas a empresas e industrias.

A medio prazo, as medidas teñen como obxectivo lograr a descarbonización do sistema enerxético e reforzar a súa resilencia. Intensificar os investimentos en enerxías renovables, renovacións e eficiencia enerxética ou impulsar o papel dos consumidores no mercado da enerxía son algunhas destas medidas.

As tensións en Ucraína, que derivou na invasión rusa do país, agudizaron a problemática e volveu a poñer de manifesto a necesidade de poñer en marcha, conxuntamente, mecanismos que desen solución ás eivas estruturais do modelo enerxético.

Nadia Calviño, vicepresidenta primeira e ministra de Asuntos Económicos e Transformación Dixital, e Teresa Ribera, vicepresidenta terceira e ministra para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico, así llo trasladan á Comisión Europea a través dunha misiva. Insistían en limitar o prezo da electricidade xerada a partir do gas natural, propoñían que o Banco Europeo de Inversións proporcionase aval público para a compravenda de enerxía (como o está a facer o Fondo Español de Reserva para Garantías de Entidades Electrointensivas) e animaban a favorecer a participación social e o seu apoderamento en materia enerxética, entre outras medidas.

Ante este contexto de guerra, a CE presentaba a comezos de marzo un esbozo do plan europeo para gañar en independencia enerxética e estabilizar os prezos da enerxía. Sumadas ás medidas adoptadas en outubro, a Comisión Europea confirmaba a posibilidade de regular os prezos en circunstancias excepcionais e de que os Estados membros puidesen redistribuír entre os consumidores os ingresos procedentes dos elevados beneficios do sector enerxético e do comercio de dereitos de emisión. Tamén propoñía crear un plan REPowerEU, que aumente a resiliencia do sistema enerxético sobre dous piares: diversificar a subministración de gas mediante maiores importacións de gas natural licuado e gasodutos non procedentes de provedores rusos, e aumentar o volume de produción e importación de biometano e hidróxeno renovable; e reducir o uso de combustibles fósiles, impulsando a eficiencia enerxética, aumentando as enerxías renovables e a electrificación. O plan REPowerEU permitiría eliminar, polos menos, 155.000 millóns de metros cúbicos de uso de gases fósiles, o que equivale ao volume importado de Rusia o ano pasado.

Neste mes que arranca, a CE tamén ten previsto presentar unha proposta lexislativa que obrigue a garantir que o almacenamento subterráneo de gas alcance un mínimo do 90 % da súa capacidade para o 1 de outubro de cada ano, unha proposta xa previamente esbozada polo noso país na súa proposta de outono de 2021 de compra conxunta de gas, e espérase con moitísima expectación o informe de ACER (European Union Agency for the Cooperation of Energy Regulators) para este 28 de abril sobre os altos prezos e o deseño do mercado eléctrico que posiblemente dará lugar a unha reforma lexislativa das regras do mercado eléctrico aínda que non se espera que desmonte o sistema marxinalista de elaboración de prezos.

Agora España e Portugal terán que enviar as súas propostas que agora serán detidamente estudadas pola Comisión Europea e non parece moi probable que se aprobe a “excepcionalidade ibérica” antes da presentación do informe de ACER pero en calquera caso evidénciase que España, conxuntamente con Portugal e outros países traballaron intensamente por abordar o alto prezo da electricidade que é unha das principais causas da grande inflación que estamos a sufrir agudizada de maneira alarmante tras a invasión de Ucraína por parte de Rusia, un dos principais provedores enerxéticos da UE.

Artículos relacionados